U proleće 1961. godine pred zagrebačkim bioskopom Lika u Ilici 10 (danas Plesni centar u izgradnji) povijao se dugački red u kojem se čekalo na karte za novu domaću komediju “Zajednički stan”. Publika je znala da je u pitanju film koji treba videti i nisu je naročito zanimale kritike u novinama što su se podrugivale humoru Dragutina Dobričanina (kasnije ga generacije pamte kao Vasu S. Tajčića u originalnom “Pozorištu u kući”). Već je pozorišna predstava bila fenomen koji se nije moglo ignorisati, burleska o ljudima koja se useljavaju u nedovršenu zgradu, jer ne veruju jedni drugima da imaju legitimno rešenje za stan. A kada je po njoj snimljen film - u rekordnom roku i - za to razdoblje - s neverovatno niskim budžetom, nastala je histerija. Jer, gegovi su u filmu možda bili banalni, no situacije kojima se film bavio - nestašica stanova i nizak društveni standard - bile su neugodno aktualne. U dijalozima se nesmetano spominjalo boga i svece, govorilo se jezikom ulice koji se nije moglo čuti u tadašnjem jugoslavenskom filmu, a kada se sve popularniji beogradski komičar Miodrag Petrović Čkalja u ulozi večnog studenta Pepija razdrao: “Silans!”, u kinu se više ništa nije čulo zbog opšte provale smeha.
Najviše oduševljenja izazivala je scena u kojoj uzorni student medicine Miša (glumio ga je Mića Tatić, nedugo zatim domaćin krasne dečije serije Dušana Radovića “Na slovo na slovo”) leže u improviziranu postelju usred zgrade koja nema ni krova, a gotovan Pepi skida se u pidžamu i ugura se kraj njega. Miša je isprva konsterniran, no kad shvati da Pepi ne odustaje, počinje se nameštati kako zna i umije, a njihovo gurkanje povremeno naliči pozama ljubavnika u seksualnom činu. Da je neko iz publike povikao “Pederi!”, verovatno ne bi pogrešio.
Spomenuta scena smešna je, jer računa na gledaoca kojem je prizor dvojice muškaraca u krevetu prihvatljiv jedino u komediji, ali je pritom i pomalo subverzivna: u tadašnjoj jugoslavenskoj kinematografiji i samo spominjanje homoseksualnosti bilo je nepojmljivo. Film “Zajednički stan” nastao je mimo uhodanog kinematografskog sastava pa je mogao koristiti malo drugačiju vrstu humora, no u društvu koje je još pre desetak godina osuđivalo svoje građane homoseksualnih sklonosti na kazne zatvora u trajanju od dve do šest godina čak i vrlo benigne gej aluzije bile su poprilična drskost.
Zapravo, jedini takav sličan primer - da se u nekoj sceni zateknu dve osobe istoga spola u krevetu - nalazimo u filmu “Pukotina raja”, koji je 1959. režirao Vladimir Pogačić u produkciji zagrebačkog Jadran filma. Iako nije imala uspeha u bioskopima, savremena urbana drama snimljena po romanu Milana Tuturova obilovala je provokativnim motivima, od prizora bračnog silovanja do spominjanja činjenice kako je pobačaj jedini način da mlade socijalističke obitelji zadrže kakve-takve pristojne životne uslove. Junakinju koja se žrtvuje za muža i zapušta vlastitu karijeru glumila je Ljubica Jović, a njezinu prijateljicu - kojoj se ona jedino može poveriti - Tatjana Beljakova. Nakon jedne svađe sa suprugom, Jovićka dolazi prespavati Beljakovoj, i pre nego što usnu dve se žene nežno pomiluju. Najava lezbijskog odnosa? Ne baš, no gledaoci su zasigurno bili pomalo naelektrizirani prizorom koji u tadašnjoj jugoslavenskoj kinematografiji nije baš bio uobičajen.
Zapravo, homoseksualnost za jugoslavenske filmaše nije postojala sve do liberalizacije društva u drugoj polovini šezdesetih i pojave crnog talasa. Manifestno okrenut naličju socijalističke stvarnosti, crni talas izabrao je za protagoniste deklasirane tipove, od pijanaca i prostitutki do ideoloških otpadnika i ljudi “problematičnog” seksualnog opredjeljenja. U “Buđenju pacova” (1967.) bivši “ibeovac” Velimir Bamberg (Slobodan Perović) lista knjigu “Mađarska revolucija” Georgea Mikesa, nađenu na stoliću pokraj kauča na kojem spava njegov podstanar student (Milan Jelić), sve dok u njoj ne otkrije dve fotografije: na njima su student i Bambergov porodični prijatelj Milorad (Mića Tomić) u vrlo intimnim pozama. Pedanti bi tvrdili da film nije politički korektan prema gej populaciji, jer u završnici Bamberg nazove Milorada “pederčinom”, međutim nije za potcenjivanje činjenica da je jugoslavenski film napokon priznao da homoseksualci postoje. S njom ne treba osobito vezati opus redatelja “Pacova” Živojina Pavlovića, ali su scenaristi Gordan Mihić i Ljubiša Kozomara itekako važni kada su u pitanju gej likovi i situacije. U “Vranama” (1969.), filmu koji su sami i režirali i s njime pozvani u prateći program Cannesa, postoji izravna scena homoseksualnog snubljenja, dotad nezamisliva u domaćem filmu, a o “pederima” se neprekidno razglaba i u “Bubašinteru (1971.), koji je realizirao njihov prijatelj Milan Jelić, tumač biseksualnih likova u “Buđenju pacova” i “Vranama”. Junak “Bubašintera” povučeni je mladić (debitant Dragan Radulović), koji očito ima problema s potencijom, što izluđuje njegovu tetu (Gizela Vuković): njezin je brak propao zato što se udala za homoseksualca i sada je u panici da joj nećak ne pokaže slične sklonosti. “Bubašinter” tragikomično pokazuje kako očekivanja sredine mogu sputati pojedinca te da je različitost u takvom društvu upravo pogubna osobina. Za razliku od Mihića, pokojni je Kozomara imao biseksualne sklonosti i znao je s kakvim se predrasudama suočavaju junaci “Bubašintera”.
Krajem šezdesetih godina jugoslavenska je kinematografija bila jedna od najradikalnijih u Evropi, a bavljenje homoseksualnošću vrlo je često predstavljalo provereno sredstvo provociranja. Krsto Papić imao je problema na pulskom festivalu 1970. godine, jer su neki članovi žirija smatrali da njegov film “Lisice” (1969.) relativizira komunističku vlast prizorom u kojem narod zdušno prihvaća pad moćnog mesnog političara, a još ga je donedavno nosio na rukama. Običnog je gledaoca puno više provocirala scena u kojoj se devojke, pre nego što će nevestu Višnju (Jagoda Kaloper) poveriti njenom suprugu, prepuštaju erotskim igrama u budućem bračnom krevetu. Sociolog bi to opisao kao latentno homoseksualnu situaciju devojaka u ruralnim sredinama koje sebi na taj način daju oduška, jer se još ne mogu privinuti uz muškarca, te dodao da se slične situacije događaju među muškarcima u vojsci, pa i u zatvoru, gde se neko preobuče u ženu kako bi izazivao provalu polnosti. Ipak, scena u “Lisicama” je zanimljiva, jer je nesvakidašnja i svedoči o razdoblju kada se nastojalo smišljati situacije koje u životu zasigurno postoje, ali ih film još nije zabeležio.
Recimo, hvaljeni prvenac Miše Radivojevića “Bube u glavi (1970.) bavio se mladićem koji je sumnjičav prema svemu što mu društvo nudi, a kada završi na psihijatriji, ispostavi se da je njegov stres posledica toga što ga je silovao neki muškarac. Radivojević je scenu kakvu tada nije bilo moguće naći u svetskoj kinematografiji uprizorio u flash backu, prilično izravno, ali s modifikovanim zvukom, i verovatno je dve godine kasnije s ljubomorom gledao “Oslobađanje” Johna Boormana koje je zbog vrlo slične scene proglašeno najradikalnijim filmom toga razdoblja.
U slovensko-hrvatskoj koprodukciji “Maškarada“ (1970.) Boštjan Hladnik snimio je scenu u kojoj maloletni sin glavne junakinje (Vida Jerman) onanira na mamina ljubavnika (Igor Galo), no nju mu je cenzura izbacila iz završne verzije (osamdesetih godina, kada se “Maškarada” iznova našla u kinima, scena je vraćena u film). Dušan Makavejev u svojoj je prvoj međunarodnoj produkciji “W. R. - misterije organizma” (1971.) doveo pred kamere poznatog njujorškog transvestita Jackiea Curtisa, prijatelja Andyja Warhola, a Lazar Stojanović, velika nada studija režije na beogradskoj filmskoj akademiji, u svom je diplomskom radu “Plastični Isus ” (1971.) - zbog kojeg je kasnije završio u zatvoru - poručio preko svoga glavnog glumca i kolege Tomislava Gotovca: “Prava je stvar snimati pedere!”
Sednica komunističkog vrha u Karađorđevu ukinula je ne samo iluzije o osamostaljenju jugoslavenskih republika, nego i procvat i međunarodni proboj kinematografiji. U “olovnim godinama” koje su usledile sedamdesetih bavljenje homoseksualnošću opet je postalo nepopularno: u ekranizaciji romana Meše Selimovića “Derviš i smrt” nije ni spomenuta situacija u kojoj homoseksualni lobi nudi junaku pomoć u rešavanju njegovih problema. Gej motivi opet dobijaju pravo građanstva zahvaljujući Lordanu Zafranoviću, koji je u “Okupaciji u 26 slika” (1978.) prigodni politički sadržaj nakrcao provokativnom erotikom i nasiljem: samo je jedan lik u filmu homoseksualan, no broj latentno homoseksualnih situacija puno je veći. Nimalo slučajno, jer su njegovi uzori talijanski filmovi toga razdoblja - od “Vrta Finzi-Continija” i “Dvadesetog veka” do “Sumraka bogova” i “Salo: 120 dana Sodome” - u kojima je tema homoseksualnosti koji put bila glavni sastojak, a koji put začin bez kojega se ne može. Uostalom, u prikazivanju dekadencije građanskog društva, sve je bilo dopušteno, pogotovo ako bi se to poklopilo s osobnim sklonostima autora (Pasolini, Visconti).
Za razliku od filmaša u čije se opuse ugledao, Zafranovića - uzgred, jedinog hrvatskog filmskog erotomana - uglavnom su zanimale žene, i to isključivo u heteroseksualnim odnosima. Oko muške homoseksualnosti obigravao je kao mačak oko vruće kaše (mačevanje polugolih Frane Lasića i Milana Štrljića u “Okupaciji”), a najdalje je otišao u sceni u filmu “Aloa - praznik kurvi”, u kojoj Stevo Žigon obgrli podjednako polunagog Ranka Zidarića. Bizarno što se poslije ispostavi da su njih dvojica otac i sin, ali ne i neobično: Zafranovića incest puno više opseda negoli homoseksualnost.
Nakon Titove smrti, u maju 1980. godine, i u kinematografiji se primećuje nova liberalizacija. Najradikalniji joj je vesnik bio film “Dečko koji obećava” (1981.), priča o momku građansko- komunističkog pedigrea (Aleksandar Berček), kojeg lupe veslom po glavi i on poželi uživati neograničenu slobodu. Nekako slično kao i u “Plastičnom Isusu”, poimanje apsolutne slobode u bliskoj je vezi s pohvalom homoseksualnosti. U ključnoj sceni filma Berček i Dušan Kojić Koja iz kultne grupe Šarlo Akrobata pevaju usred prepunog beogradskog Studentskog kulturnog centra kako im je dosta devojaka i kako se žele prepustiti jedan drugome. Film je bio svojevrstan manifest novog talasa, kako muzičkog, tako i likovnog, no iako je redatelju Miši Radivojeviću povratio dotad poljuljanu reputaciju, dominantna autorska ličnost “Dečka koji obećava” bio je koscenarist Nebojša Pajkić, koji je doveo pred kamere gomilu svojih znanaca, od konceptualnog umetnika Koste Bunuševca do rokera Srđana Šapera i Vlade Divljana. Zvuči neverovatno, no ime dečka koji obećava je Slobodan Milošević, i to puno pre kosovskih govora čoveka koji se isto tako zvao, a čiji je sledbenik postao Berček.
Zamah liberalizacije iskoristile su i srpske komedije, koje su se - sudeći po prikazivanju socijalističke depresije u serijalu “Laf u srcu” (1983.) - vratile na pozicije “Zajedničkog stana”. Zoran Čalić proslavio se jednim drugim serijalom, “Ludim godinama” (1978.), a novu franšizu započeo je komedijom “Ćao, inspektore!” (1985.), čiji je radni naslov bio “Operacija vazelin”. U njoj Bata Živojinović glumi lokalnog policajca Bokija (radi u okrugu Lepenskog Vira) kojeg pretpostavljeni nateraju da se ubaci u bandu homoseksualaca: što je toj bandi namera nikad ne doznajemo, jer na izravno Bokijevo pitanje njegov mu šef odgovara: “Nije važno”. “Ćao, inspektore!” ponire u najvulgarnije stereotipe sprdanja homoseksualcima, a nije puno suptilniji ni “Špijun na štiklama” (1986.) u kojem Milan Jelić kao da je zaboravio da je nekad režirao “Bubašintera”. Ovaj put je u pitanju komedija presvlačenja, beskrajno traljava srpska varijanta holivudskog klasika “Neki to vole vruće”, ali današnjeg bi gledaoca jedino mogla nasmejati scena u kojoj Boris Dvornik zaljubljeno lupa na vrata stana sekretarice koja mu se sviđa, i ne sluteći da je to preobučeni muškarac (Milan Gutović), koji se upravo kupa i nije mu pri ruci njegov pribor za maskiranje.
Na neuporedivo većem nivou napravljena je “Lepota poroka” (1986.), film pokojnog Živka Nikolića u kojem Mira Furlan glumi seljanku na privremenom radu u ulcinjskom nudističkom kampu. Za tradicionalistu film poseduje prilično liberalan stav: iako joj se suprug ubije nakon što shvati da mu je žena iskusila čari seksa u troje (kako heteroseksualnog, tako i homoseksualnog) i da više ne želi voditi ljubav pokrivena lica i gotovo potpuno odevena, junakinja “Lepote poroka” prošla je putem oslobađanja čula i za nju više ništa neće biti isto. U filmu ima feminiziranih muškaraca (Boro Stjepanović) i muškobanjastih žena (Mira Banjac), no redatelj im se ne izruguje kao što je to slučaj u drugim srpskim komedijama toga razdoblja.
Podcenjen u vreme premijere, film Miroslava Lekića “Dogodilo se na današnji dan” (1987.) mozaična je priča o sazrevanju mladeži 1963. godine i načičkana obiljem tadašnjih filmskih žurnala. Lekić je kasnije režirao veliki hit “Nož” po romanu Vuka Draškovića, no ovo mu je do danas najozbiljnije ostvarenje.
Odličan scenario Deane Leskovar, među ostalim, bavi se i sve naglašenijom homoseksualnošću brata jedne od junakinja filma, koju tumači još mlada Olja Bećković, danas poznata srpska televizijska novinarka i komentatorka. Kako joj objašnjava Žarko Laušević, njen brat Uski možda je samo u privremenoj fazi, a možda je to i nešto trajno. Ako je potonji slučaj, pomoći nema. Od svih filmova iz osamdesetih, “Dogodilo se na današnji dan” najbolje je sažeo situaciju ljudi takve seksualne orijentacije.
Raspadom Jugoslavije dogodilo se nešto neočekivano. Srpska kinematografija, koja je dotad često bavila problemom homoseksualnosti, odednom je to prestala (izuzetak je sjajno “Dupe od mramora” Želimira Žilnika, krcato alternativcima kojima se jebe za rat na Balkanu), a hrvatska - dotad vrlo stidljiva u tom pogledu - odjednom je to počela. Kao da je zahvaljujući državnoj samostalnosti stekla novu samosvest. Lukas Nola u svom je zanimljivom prvencu “Svaki put kad se rastajemo” (1994.), snimljenom u televizijskoj produkciji, predstavio prvi lezbejski par u hrvatskoj kinematografiji, koji igraju Ksenija Pajić i Nina Violić. Zašto lezbejke u priči koja se odigrava u pozadini rata? Zato što je trebalo malu junakinju filma, izbeglicu iz ratne zone, suočiti sa svetom koji je potpuno drukčiji od onoga koji je dotad upoznala i koji se za rat baš i ne zanima. Po priznanju Ksenije Pajić, prikazati gej vezu bila je poprilično delikatna stvar za režisera i glumice, pa su se scene - iako solidno odigrane - izgledale pomalo ukočeno. Lezbejskih motiva ima i u kasnijem Nolinu filmu “Rusko meso” (1997.), što nije ni čudno, budući da se radnja odigrava u javnoj kući, ali kolikogod ključni za zbivanja - završni obračun izbije zato što je vlasnik bordela (Ivo Gregurević) usmrtio ljubavnicu (Dijana Bolanča) jedne od svojih “radnica” (Ksenija Marinković) - oni zauzimaju malo mesta u scenama koje su ušle u film. Prava je senzacija stigla od neprofesionalnog redatelja Zvonimira Maycuga, čija je “Kalvarija ” (1996.) prvi hrvatski film s muškim ljubavnim parom u središtu radnje. Maycug je inače ponajbolji primer da alternativna, nezavisna produkcija sama po sebi stimulira bavljenje sadržajima kojih se službena kinematografija stidi. Filmaš, koji je krajem osamdesetih skandalizovao pornićem “Oaza”, procenio je da bi jednak odjek mogao postići ako za protagoniste uzme homoseksualce. Nije mu baš računica bila ispravna, jer nije pronašao distributera pa film gotovo niko nije vidio, no sudeći po zanimanju koje za njega upravo vlada, do kraja godine zasigurno će biti dostupan širokoj javnosti na DVD-u.
Gledaoce koji ime Jakova Sedlara povezuju s hadezeovskim agitprop slikopisom “Četverored” i prigodnim dokumentarcima o Franji Tuđmanu i Anti Đapiću, treba upozoriti da je to redatelj koji je početkom osamdesetih postavio prvu zagrebačku gej predstavu, “Bent” Martina Shermana, a u “Agoniji” (1978.), adaptaciji Krležinog komada “U agoniji”, dokazao je da ga zanimaju sve vrste seksualnosti. Iako je inače nema u drami, on je prikazao scenu ljubakanja golišavih junakinja, Izabele Georgijevne i Madeleine Petrovne, i izazvao popriličnu sablazan na pulskom festivalu. Nives Ivanković i Zoja Odak hrabro su iznele scenu, a u Sedlarovu obranu treba reći da se klasici danas u pozorištu i puno radikalnije prekrajaju. Sedlar je posle režirao “Sjećanje na Georgiju” (2002.), po scenariju Nina Škrabe, čiji su protagonisti, bar nam se tako u početku čini, transvestit homoseksualac i časna sestra. S ta dva filma Sedlar se nametnuo kao režiser koji se ponajviše zanima za gej teme u savremenom hrvatskom filmu, dakako, sve dok ga s tog trona nije smenio Dalibor Matanić.
Jednako kao i “Agonija” i “Sjećanje na Georgiju”, Matanićeve “Fine mrtve djevojke” (2002.) nastale su bez podrške fonda Ministarstva kulture, u privatnoj produkciji Alka filma Joze Patljaka. Uspeh “Finih mrtvih djevojaka” izazvao je poplavu gej filmova u regiji: u Srbiji je najpre snimljena lezbejska melodrama “Diši duboko” (2004.), o studentici koja prvi put započinje takvu vrstu odnosa, dok je Admed Imamović režirao je vrlo dobar film “Go West” (2005.), s Tarikom Filipovićem i Mariom Drmaćem u ulogama ljubavnog para koji mora preživeti u bosanskom ratnom haosu.
Matanićev film razlikuje se od spomenutih, jer je izrazito socijalno kritičan, ističući homofobičnost kao predrasudu koju je danas sramota podržavati. Na istom je tragu i njegov kasniji televizijski film “Volim te” (2005.), priča o heteroseksualcu koji pogrešnom transfuzijom dobije AIDS i nađe se u situaciji u kojoj su i mnogi homoseksualci. Zahvaljujući filmovima Matanića, Sedlara i Nole, moglo bi se pomisliti da je Hrvatska u prvom krugu kinematografija kojima se ne može prebaciti homofobija. Procenu, međutim, donekle menja epski spektakl Antuna Vrdoljaka “Duga mračna noć ”.
Jedan od protagonista toga filma je nemački časnik Ressler (Vili Matula), kojem nije nikakav problem narediti pokolj seljaka, među kojima je puno žena i dece, i to tako što se žrtve okruži senom i zatim zapali. Naredbu provodi njegov proteže Jozef Schmidt (Alen Liverić), koji se Ressleru očito fizički sviđa, ali ga to ne sprečava da momka još jednom uvali u nevolje tako da ga natera da izda svoju obitelj, simpatizere partizana.
Oba su lika krajnje negativna, no u pitanju je dvostruka negacija - likovi su moralno neprihvatljivi likovi, a pritom i seksualno nastrani. Može se prigovoriti da nešto slično ima i u Viscontijevu “Sumraku bogova”, no to poređenje nije održivo (uostalom, Vrdoljaku je homoseksualnost odvratan, a Viscontiju baš i ne): u potonjem filmu Helmut Berger tumači lik veći od života, a preobraćanje junaka ambivalentne seksualnosti u nacistu svojevrsno je prikazivanje istorije kao demona. Da je Vrdoljakov film nastao u Americi ili zapadnoj Evropi, gej organizacije bojkotovale bi snimanje. Kako to u nas još nije moguće, najpametnije je zaboraviti da smo - makar i nakratko - uopšte ušli u “dugu mračnu noć”.